Va tüt a finì in gog-na e magog-na

Da chi gh’è Norino cun Carlota, da là gh’è Primu al savatìn. E dadrè è rivad inst’an anca Pierino Milanès. Al cimiteri l’è tame un albergh, cun la diferenssa che la gent la riva in tüti i stagiòn e a tüti i ur, e quand la troeva la so stanssa... da lì la va via pü! Mè papà l’è là in meš ai so amišòn e ma par che mei d’ inssì al püdèva no truass. Norino ma par amò da vedal rüà in butìga a fass fa i cavei, mogg mogg e cun poch parol. Primu al savatìn invece l’èra vün che la sèva lunga e ga piaseva cüntala ssü. Al steva sül cantòn dal valòn dal Padul, in facia al munument. Tüti i matin al sa fèva in sü l’üss, bel dritt tame una candila e cun l’aria da vün prunti a saunà ssü tüti! Mè papà al ma cüntèva che, al temp ad guera, Primu l’èra l’ünich bon da legg al giurnal. E tüti i matin la gent la ‘ndèva da lü par savè quel che sücedèva... Lü al derviva la pagina dal giurnal e al diventèva amò püssè grand da quel c’l’era. Pro la fèva no cun un dassü, ma cun un’aria da sapientòn cuntent, tame un partur davanti ai clienti. G’ho in ment cume se füdess ier la perssüna ad Primu al Savatìn: seri un fiulìn ad seš o set ani e sicume lü l’èra un amisòn da mè papà, par mi al gh’èva sempar una buna parola, tame un šiu. A la matina quand passèvi cun la cartèla in man pr’andà a scola, al ma guardèva rident e al ma disèva: «Sta tenti nèh? Sta tenti da fat no mangià i libri dla cavra!» Che l’èra la so manera par dimm da stüdià e da sta tenti a quel che disèva la maestra.

E Pierino Milanes? L’èra un umetu sempar rident, generus e pien ad vita. L’èva fai al partigiano in muntagna e l’èra russ me ‘l foegh! Ma unest tame pochi, sübat prunti a fa un piasè, un umetu picinìn e mai ferm che par tanti ani l’è ‘ndai a Milàn a laurà. Cun la pulitica ia mandèva no a dì, e se ta ga tuchèvi i partigiani al diventèva russ invernighent e al sberlèva i ogi cun tüta la forssa che al gh’èva.

Al cimiteri gh’è dla gent che la ghèva un sach ad roba e poe è ‘ndai tüt a finì in gog-na e magog-na. Penssi a cal fitual là che l’era padròn d’una pussessiòn e l’è stai bon no da tegnla da cünt. Ma sü cla parlada chi, ma piasaress propi sent al parer d’ Aldo Retus, che l’è inssi brau a spiegà cume l’è saurid e vegg al nost dialett. “Gog-na e magog-na”: da due rivarà chi dü parol chi che incoe pü nissun droeva e che i viaggiu sempar inssema? La cossa dla Pruincia ad Lod finirala in gog-na e magog-na? Sperem ad no... Anca tüta cla roba che l’ha lassad cal siur là a la gent dal so pais: ca, terren, cassin, soldi... Tüt cuarciad dla pulvar e di erbassòn: i teci i dan šu, i müri i casscu, i terren ièn a zerb o quasi... Vot ved che va tüt a finì in gog-na e magog-na? Quest la disi par fa capì sa voer dì la parlada vegia che m’è birlad in testa al dì ad Feragust, quand inturn al taul mè suocero e mè mama i parlevu da chi tempi là e “gog-na e magog-na” l’è saltada foera dal cantòn dla testa in due la séra scusa tanti ani fa.

Pierluigi Cappelletti

dalla prima pagina

La pulastra,

el pendìsi

de Feragust

i pui 3 stemane, i anadoti 5 stemane; dopu la cuèva anca per 5 volte a fila e la finiva sdernàda, propi tame ‘na “pola fregia”.

Da aprìl a mag i nasèvun tüti e la curt d’la casìna la se nempiva de puešia: pite cu’i pulastrìn i girèu sü l’èra o’ndèu a rüspà sü la rüdèra; nadre cu’i anadìn ‘n d’le ciaveghe ‘renta ‘ la casìna, pole cu’i sò pulìn ‘renta’l mulìn, faraunìn scuši suta la martelina, tüt culuràd de vita növa tame ‘na pantumima due tüt parèva cur an püsè fort de prima: l’èra la smania d’la mè casìna. Can del padròn, pulòn, galeti, ucòn, anadòn müti, tüti a difesa de sta brigada ‘nfularmàda che’ndèa ‘ nudà’n d’èl guad, scundes ne le cavale d’erba ‘dré’l stalòn o giruagà sü l’èra fin vèr bas ura a rebatòn del sul, d’un falchét, d’la benula o d’la sachéla d’un qual balandràn ‘pena fèa fusch. Cumpiva l’opera Davide’l peguròn che da’n cantòn de l’èra, al prim muiment, el partiva ‘ la carica finenda la sò cursa cuntra i calsòn d’un qual mediatur o marengòn de förevia. Prufümi de vita vivente fasàda ‘n d’l’armunia d’un meš de mag pien de vicioria che preghèva la Mama del Signùr cu’le sò tante feste ‘ prucesiòn. “El pulè ’l fèva la sagra”, sichè a san Bartulumé, a la fin d’agùst, le anade magenghe i èrun bune da fà rustì: se mangeva prima le fem’ne d’i mas’ci; la famuša pucia cu’l galét püsè avanti, a cà da catà la melga. L’era propi un masa pela e mangia: se macelèva a sira negra o al prim barlüm e se mangèva p’r èl mešdì cu’la solita pulenta. Se preparèva ‘l turtìn cu’l sangu de oca e anadòt, pan gratàd, amareti, ciculàt gratad, lat e furmaj; el tüt, cundìd cun sal e pever e mis en furnu ‘n d’una terìna, el se mangèva cu’ la polenta.

La nona Nina la gh’èva 40 galine nèl suta scala, pitürade de verd cu’la büsta d’anilina per catài föra da le oltre d’la filàda: tastàde tüti ‘dì, fin ch’i fèu no l’öu i stèvun in cà; s’la fèu ‘l dì adré, i fèu un girét al dopdišnà.

A 3 ure de not, tüte le not, cantèva ‘l gal; fai l’öu, la galina la gnèva ‘renta ‘la porta e la cantèva; la nona la capiva e la mulèva; 40 galine i fèvu 20 öu al dì, e che grasia ricevüda!

Cun la sener d’la legna se netèa ‘l pulè suta la scala che ‘ndèa ‘n desura. Se diš amò’nca’dés che “se’l paišàn el ghe tirèa’l col a ‘na pulastra o la gh’èva ‘l mal de fidegh lé o l’èr propi malàd lü”. ‘Na pulastrina bianca l’eva ciapàd el visi de vulà föra fin sü la grunda denàns de cà: nonu Custànt èl tegnea la scala, Tigliòn sü’l tec a tö la galina.

- “Sta ‘tenti nanu da burlà giù”, la nona Giülia davanti a l’üs…

Quan fü stai che la galina l’è rivada ‘n d’i sò man, nonu Custant, dü metri d’umasàl, sensa dì gnent tìregh el col:

“Tè Giülia, fala rustì, ‘ndem no a ris’cià de fagh fà mal al mè Tigliòn”, cume per dì che anca le galine i gh’èvun da ‘mparà ‘ stà ‘l mund, o anca che fas mal l’èra’n diguài, pori vilàn, roba da muntòn cativa me l’aj.

I raporti tra fitauli e padròn, fitauli e parochie, i eru reguladi dai pendisi, veri e propri ati e cuntrati scagliunadi nel gir d’un’ anada secund la prudüsion d’la campagna. Al 15 d’agùst i pendisi i a paghèva’l pulè cu’le pulastre da la pena bianca, perché cu’ la carne püsè fina; semper in copia, sichè’l fitaul el gh’èva le du man impegnade ne la sacralità d’l’uferta e’l pudèa no fas ven d’le strane idee al cuspèt del potente.

L’arcipret el ciapèa pusès d’la parochia a mešo d’un ato notarile cu’ le decime, pendìsi che se paghèa ‘ San Martìn, San Michél, Pasqua e Nadàl; Pantanasch el dì de Sant’Andrea. O’n soldi o’n natüra, gh’èra bèle la stima: dü capòn una lira, deš capon 5 lire. I presi d’i capòn, sü i ati d’la parochia, i èru valütadi semper in copia, semper vivi perché gh’era gnamò’l frigo, semper pulastra bianca, carna püsè fina. E’na bèla not de lüna piena la benula la te scanèva’l pulè, ‘n’oltra fai sü’n d’la nebia ‘n qual balandràn el te rubèva tüti ‘ galìn: ‘n meš a la burda cun sü’l capel, due vèt a töl. Nel menter t’la cünti e te se smangi te vegn in ment èl tò pulè: ‘n d’un olter post, mia tant da lunš, tirun el col, fan el puciòt cu’i tò galìn brindenda ‘l sò benefatur.

Te par gnan vera, sensa vurèl, t’è fai del ben anca stasera!

Sichè, “chi vör mangià un bon bucòn bišügna che’l cüra’l galét e anca’l capòn che dop feragust i èn semper bon”.

Storie de casìna, d’un mund mai pü desmentegàd, che ‘dés i metun alegria ma alura i fèvu ved la stria a tüta ‘na famija, magari anca ‘ la mia. Ciau roba sernìda, falsa ‘me Giüda, ociu al peguròn che trüsa.

Tino.vet