Gh’èra una volta, un bèl po d’àni fa, un paesòt ch’el ghèva poch pü de vot o növmìla residénti, che i stèvun miga mal parchè gh’èra qualche indüstria e tanti artigiani, sénsa cüntà quèi che ‘ndèva a laurà a Milàn. El ghèva amò le strade sulàde con la “rissàda” e poche amò in tèra batüda cun tant de cardése, de büse e de pùce. Per l’ilüminassiòn, una lampadìna cun la lüs smorta e gialdìna ogni quaranta o cinquanta métor. Insì i èrun sulàde ànca le curt, che però i ghèvun no le lüs. Le curt i ghèvun el pardòn de cà e diversi inquilìn. In fund in un cantòn d’la curt gh’èra la rüdèra e i cèssi, quasi sémpor intasàdi, i müri cun tante didàde maròn e un rampìn cun la carta de giurnàl taiàda a retàngui. Le dòne i lavèvun i tùndi in curt, incriculàde davanti a un bagnìn d’aqua e a una cestina de fèr indùe i fèvu culà quel che i èvun lavàd. Per la bügàda i fèvu scaldà l’aqua cun el fugòn e i drièvun el lisiàss e, püssè tardi, la lisìvia, la soda e la candegìna. Per fai sügà, i tirèvun le corde da un mür a l’àltor, tacàde a d’i rampìn bèi rubüsti e, se i èrun trop lunghe, i èrun tegnüde sü cun le furséle.
Ogni famiglia la alevèva un quài pulàstor o nadròt (o anadòt) perchè ànca le nàdre i cuèvu bén cùme le ciòsse e i so öu i èrun bon ‘me quei de glìna.
Cun quésti chi le mame i fèvun la russümàda ai so fiulìn, perchè la pòra gént l’èra tanta e de fiulìn grassi s’na vedèva mìga. Eco perchè ‘ndèva bén a dagh un po de öu.
Quand ch’la ‘ndèva bén, a cèrti fiulìn i ghe fèvun fa ànca la cüra del Proton, che l’èra un bèl po püssè bon che l’òli de fìdogh de merlüss che i ghe dèvun a scòla. Dèn per dén, qualche dòna la trèva in pé qualche discüsiòn che d’le volte la ‘ndèva a finì in una litàda. Quand la tirèvun trop per le lunghe, d’le volte se metèva de més el so òm che, magàri cun qualche saràca, i a mandèva in cà. Ma dòpu dü dì, le dòne i se parlèvun amò inséma e se gh’èra bisògn i se fèvun in quàtor per ütàs. L’èra cùme una lit in famiglia.
Dòpu un po de àni, l’ecunumia l’è cambiàda: la gént là truàd da laurà cun d’le pàghe püssè bùne; i pardòn de cà i s’èn truàdi de spés un bèl po meno siùri e tanti i àn vendüd le cà ai so inquilìn. E a che punto chi s’è sücèss? S’è incumiciàd a Sènt cèrti discursi: “Ti te ghè no el dirìtu da rivà fin chi”; “Mi gh’ò el derìtu da passà”; “Ti the ghè no el derìtu da tacà la corda al mè rampìn”; “El to fugòn el me manda el füm in cà mia”; “L’è ura che te desméti da lavàt sùta la trùmba”... e tante altre ròbe che i vurèvun fa valè el diritto de pruprietà: “Adés mi son el padròn de cà”, e tanta gént i se guardèvun pü in facia. Cunseguénse? V’na cünti vüna. Vün d’i antichi inquilìn, che adés l’è un padròn de cà cume diversi altri, l’à mantegnüd la tradissiòn de alevà un po de pùi in un recinto ch’l’à ricavàd in d’el so ort.
Lì arént, p’rò, è vegnüd sü d’i palassòn cun tante famiglie che i stan in mudèrni apartamenti da cità. Ma s’è sücèss? In més ai pùi gh’è ànca un gal che, specialmént a la matìna, el canta. Oh, povramì! Sìu no el fastìdi ch’el dà ai nòsti citadin del dì d’incö? Fra i tanti, gh’n’è vün (o l’è la so dòna?) che l’è bon da divertìs e da supurtà la müsica cui “decibèl” che s’pöd no gnànca misürà, pr d’le sere intréghe, per nun parlà de quan gh’è le “notti bianche”, che natüralmént i dürun tüta la not, ben; el tröva fastidiùs el canto del gal. Forsel’è vün de quei ch’el ghe bestémia adré a una scampanàda d’la césa granda ch’la düra dü o tri minüti, e alura: “Ti te ghè no el derìtu da tégn el gal!”
E alùra s’àl fài? L’à dimustràd da és una perùna mudèrna, da le “larghe vedute”, che capìs le esigénse “dei giovani” e d’i decibel d’le notti bianche, ma, da neo-citadìn ch’l’è pü paisàn, el gh’à no avüd la fàcia da parlàgh al padròn del gal e, cun el curàg de quei che tira el sass e scùnd la man, l’à mandàd una lettera nonima al Cumün. E queschì l’à mìga cestinad la lettera, cume se gh’à da fa cun le lettere anonime, ma l’à mandàd immeditamente nientemén che dü Vigili urbani, che i àn urdinàd al padròn del gal da tiràgh el col, per fagh miga fa n’urdinànsa. El padròn del gal, impaürìd perchè amò un po trop paisàn, el gh’à tirad el col al por gal, insì le galine restàde védue, i pudaràn pü avègh i pulastrìn.
Ma adés, per sdramatisà un po, ricurdém che un gal el gh’à avüd la benemerénsa da tiràgh le urèce a San Pédor quan l’èva rinegàd el Signùr. Ma, a part le storie serie, me végn in mént che quand sèri fiöl, a scola se parlèva de “lotta all’urbanesimo”. Se canèva fin una cansòn pròpi simpatica, perchè la parlèva d’la beléssa d’la vita luntàn da la cità. La disèva: “Alzati con il gallo/specchiati nel ruscello/bacia la tua compagna/che t’accompagna col somarello”.
Cùme se véd, èra tegnüd cùme una roba bèla anca el canto del gal. Adés, però, che el “paesòt” l’è diventàd “città”, i so abitanti i èn diventàdi cùme i inquilìn che i èn diventàdi padròn de cà. I gh’àn un “da sü” che el me ricorda un detto de altri tempi: “Da quand l’à fài sü quàtor brìs, el guarda pü in fàcia a nissün”. Però l’è àanca vira che “Quand vün el nass gàba, el spüssarà sémpor d’légn”.
Adés che i èn diventàdi citadìn, i àn desmentegàd el so dialèt, i cèrcun da parlà italiàno cun un sach de stravacàde e i tégnu mìga cünt d’le racumandasiòn del Pruf. Caretta; i fan i difìcii quand se tràta d’la campanada d’la césa granda o del galét che canta. In cumpéns, da persùna curagiùsa, i divéntun fin bon da druà l’italiano per fa una lètera anonima.
L’è ànca vera che se un gal el canta tütt el dì el pöd da fastìdi. N’à parlàd perfìn i famusi “Gufi” cun una cansòn ch’la disèva püo meno insì: “Il gallo è morto, non canterà più coccodì e coccodà”. E la ripetèva in tüte le lingue: “Le coq est mort”, “The cook is dead”, “El gagio es muerto”, “Der Hahn ist tot”, “Noster gallus esto mortuss” e così via, cùme se i gh’avéssun un gran dispiasè. Ma chi saltèva föra el colpo di scena in dialèt milanés: “Son staa mi che hoo mazzaa el gal (...) El m’ha rott i ball col coccodì e coccodà”.
In pratica völ dì da cascà no in esagerassiòn. Ma mi so no da che part stà: mi me sénti amò un po paisàn. Me pias amò sént el vèrs d’i üslìn, d’i germàn e de tante altre bestie, cumprés el gal, la vàca, l’àsun e el cavàl; me piàs amò l’udùr d’l’èerba apéna taiàda e de quand la diventa fén e perfìn... l’udùr del rüd che i spantégun süi campi. Ma sémpor sénsa esagerà.
Vöi mìga dì el num del “paesòt” ch’lè diventàd cità, perchè l’è fàcil che i citadìn che ghe piàs i decibel che spàca i urég e àltor s’la ciàpun cun mi.
© RIPRODUZIONE RISERVATA
