Al baliòt e la tèsèra dal pan

Sa fa prest a dì “Sa stèva mei quand sa stèva peg!” Al fato l’è che bušugnarés pruà. Mè mama la ma dišèva: “Nüm sèram puvréti mè la ‘lsìa. In di ani Trenta mè mà la gh’èva un baliòt. Tüti i mesi la ‘ndèva a Milàn cun la curiera a fal ved, pö la gnèva indrè amò cul baliòt. I don i tignèvu al baliòt parchè gh’èra da guadgnà un tant al meš: quàtar franchi in sacòcia par tirà avanti. Al fiulìn al sa ciamèva Bruno. L’èra tàntu che bèl, biùnd e roša, che le l’avarés tegnüd vulentéra. Ma al nonu, mè pà, cal fèva al giurnaliér, l’a vursüd no tégnal, parchè al gh’èva da mantégn bèle cinch fiulìn e vün seš cul baliòt. Alùra quand al picinìn l’a cumpìd un an, un dì mè mà l’è ‘ndai a Milàn e l’è gnüda a cà in da par le. Ma la pensèva sempar al baliòt e dopu un para ad meši l’è ‘ndài dal dutùr Grossi, cal gh’èva l’ambülatòri lì arent in Curtlùnga in dla cà ad Nene: «Siur dutùr cal ma diša dù l’è che vo a truàl, gnalmà par védal amò una volta». Ma al dutùr: citu musca! Al ga dì gnent. Una višina ad mè mà la gh’èva miga ad fiöi e la tignèva vulentéra al baliòt e l’a tegnüd par sempar, parché so mama la gnèva mai a töl. A la fin l’è gnüda a la larga tardi, quand al baliòt al gh’èva vinticinch ani! D’invern mè pà al sa mitèva in piàsa setàd su la peca dal marciapé a spetà che rüèva un padròn. Ièru in fila in tanti, tüta pora gent sensa laurà. Al padròn al rüèva e cun la man al fèva: «Ti, ti e ti». E mè nonu: «Cal ma ciàpa anca mi». «Ti no, magari dumàn!».

Tri i levèvu in pé e via, chi òltar quindaš i ‘ndèvu a cà cun dü didi in di ögi e gnent da met in taula. E la matìna dopu i sa pargèvu amò lì, a sperà da püdè laurà gnalmà una giurnàda o dù.

Rosolino al ga in ment ben: «Mè mà la ma mandèva a catà sü i gravìši in di campi da purtà a cà par sculdàs un brišinìn in dal stüìn: un cantunìn dla cüšìna cun la straméša fudràda dai pàgin ad giurnàl. A la sira sa tirèva föra i brasch, i sa mitèvu in dal scaldìn e sa preparèva al frà da met sùta i quèrt in dla stansa in sùra, due sùta al let gh’èra prunti l’urinàl, par nun duè ‘ndà föra al freg in dal cès che gh’èra in curt. Nisün sèva che roba ièru le ferie e sa fèva festa tri volt a l’an: a Nadàl, a Pasqua e a la Sagra».

Fin in di ani Cinquanta quasi tüti in di paiši i laurèvu la tèra, magari apéna un fasultìn e sa vivèva cun quel. Da part a l’üs i gh’èvu la stala, suta al portagh la baréta e in curt al pulè: in da stala i mitèvu al cavàl o l’ašu; in dal pulè quàtar galìn, du anadòti e in d’un cantòn la gàbia di dunéi. I don i ‘ndèvu a pruéd cun la bùrsa sut man e i fèvu marcà la speša sul libar: a la fin dla smàna mè papà cun la matìta in man al tirèva sü i cunti che gh’èra da pagà. Sa crumpèva al pàn, al savòn da fa la bügàda, al sücar, al cafè e al bütér. Mi ‘ndèvi da l’urtulàn a tö un pèrsagh e fèvi merenda cun pan e persagh, a la matìna cun pàn e sücar. In primavera mè mama la ma fèva l’arsumàda. Al pan ad melga l’èra propi bon: la pucèvu in dla gamèla ad lat che Steu al vendèva sùta la porta dal valòn, ma pri paišàn al lat al manchèva mai, finìd la giurnàda na purtèvu a cà una pignatìna.

A mešdì sunèva al campanòn e tüti i sa setèvu al tàul: minèstra ad riš o minestròn ad verdüra dal lündì al sàbat, estàd e invern. L’ort al regalèva i fau, l’insalata, patati, garòtul, pumataš, marišan, curnét, süchìn e tanti bèi fašoi da met in dla minèstra. Anca la süca la fèva la so part: riš e süch l’èra un gran bèl mangià. Dal macelàr s’andèva una volta ogni tant, a la vigìlia d’una qual fèsta granda.

Giuàn al ma diš che da fiulìn al rüšèva la caréta da Vori a la rišèra dla Curt par purtà al so fradlìn da so mama che la gh’èva d’ alatàl. Quand al gnèva indrè l’èra ùra da métas adrè a menà la pulénta, se no so pà al ga bravèva. ‘Ngiulìna la ma cüntèva che a dùdš’ani la laurèva in filanda, via da lì la vestìva l’ašu, la ‘ndèva in campagna e la gnèva a cà cun la baréta ad fen. I fèvu al càs e le la saltèva sul fen par schisàl ben benùne. A quatordš’ani la pasèva quaranta dì a l’Umlìna a mundà al riš. La giuentü l’a pasàda cun filanda e campàgna, mundà e piantà, in dla fanga e in dl’acqua: una stracàda da di no! E pö la fèva i pansàd ad muròn e i àvar i diventèvu negri. «Gh’èvan la tèsera, la rasiòn sü mišüra a secùnda dl’età: gavarésam vüd gnalmà dal pàn stantìd da rušgà! Quand ma son spušàda iàn tiràd al col a dù galìn e in viag da la Vignàsa fin in fund a Veršela. La tùrta la vidèvi una volta l’an: a San Giuanìn».

***‘Ngiulìna e Giuàn di Orio, Emilia e Rosolino di Senna sono personaggi veri

DIZIONARIETTO

Puvreti mè l’alsìa: poveri come la lisciva.
Al baliòt: un neonato tenuto a balia
Citu musca! Sta zitto
Al frà: attrezzo di legno e lamiera dove mettere lo scaldino usato per scaldare le coperte del letto
Gravìši: tutolo del mais
La bügàda: lavare a mano i panni
Marišan: melanzane
L’arsumàda: uova sbattute e zucchero
Vignàsa e Veršela: vie popolari di Orio Litta